Prekursorzy wideoklipu (II): Stefan i Franciszka Themersonowie

Twórczość państwa Themersonów bez wątpienia należy do ciekawszych przykładów polskiej sztuki awangardowej XX wieku. Mnogość nowatorskich rozwiązań stosowanych w ich filmach, oraz rozpiętość tematyczna ich dorobku (obrazy, rysunki, książki dla dzieci, wiersze a nawet powieść filozoficzna) stawia ich w gronie artystów o randze światowej.
W tej notce skupiam się głównie na ich filmach.

Stefan Themerson, urodzony w 1910 roku w Płocku, w młodości zasłynął jako twórca pierwszego w tym mieście odbiornika radiowego, zanim jeszcze trafiły one do regularnej sprzedaży. Zafascynowany fizyką, studiował ją w Warszawie. Ostatecznie jednak postanowił zostać artystą. Podczas studiów poznał swoja przyszłą żonę - Franciszkę (ur. 1907), wówczas absolwentkę Akademii Sztuk Pięknych. Ilustrowała ona bajki dla dzieci, pisane przez Stefana w latach 30-tych Razem zajęli się tworzeniem m. in. filmów eksperymentalnych, prezentując w nich wiele prekursorskich rozwiązań i tricków, które zapisały się w historii filmu. Z czystym sumieniem mogę nazwać ich produkcje pierwszymi wideoklipami oraz reklamami. Themersonowie zawsze poszukiwali nietypowych rozwiązań dla swoich produkcji. Obraz filmowy według nich miał się komponować z muzyką, mogącą istnieć później również samodzielnie. Ideałem jaki chcieli osiągnąć był film optyczny - całkowicie podporządkowany rytmowi i nastrojowi muzyki.

Z filmów nakręconych w Polsce przed wojną, zachował się jedynie obraz Przygody człowieka poczciwego (10 min.). Irracjonalna komedia z roku 1937 z muzyką Stefana Kisielewskiego, która stała się później inspiracją dla krótkometrażowego filmu Romana Polańskiego Dwaj ludzie z szafą.

Ich pierwszym filmem była Apteka (1930), później powstała Europa (1931/32), w obu pracach zastosowali tzw. zatrzymanie ruchu (stop-klatkę), ożywiając fotogramy. Uzyskane efekty udało się osiągnąć dzięki specjalnemu, skonstruowanemu przez Stefana Trick-table. (rysunek obok). Wyglądało to mniej więcej tak: na szklanym blacie kładziono kartkę papieru i umieszczano na nim dowolny przedmiot. Od góry padał na niego strumień światła, a uzyskany efekt filmowany był kamerą umieszczoną pod blatem.

Tą techniką powstał ich Drobiazg melodyjny z1933 roku, (powstały na zlecenie firmy galanteryjnej jako wizualizacja utworu Maurice'a Ravela). Na sieci znalazłem tylko taki fragment drobny:

Powyższe filmy nie przetrwały wojennej zawieruchy (kilka lat temu zostały jednak zrekonstruowane), podobnie jak Zwarcie (10 min.) wyprodukowany w 1935 roku film edukacyjny, przestrzegający przed niewłaściwym używaniem urządzeń elektrycznych. Obrazom towarzyszyła muzyka Witolda Lutosławskiego, kolejnego kompozytora z którym współpracowali państwo Themerson.
W 1937 roku wyjechali do Paryża. Trzy lata później Franciszce udało się dotrzeć do Anglii, Stefan dołączył do niej w 1942 roku. Ich pierwszym filmem zrealizowanym i wyświetlonym na wyspach był Calling mr. Smith z 1943 roku. Był to awangardowy film propagandowy, za pomocą którego twórcy chcieli wpłynąć na tamtejsze społeczeństwo i wywołać stanowczą reakcję jednoznacznie potępiającą działania hitlerowców w Europie Wschodniej. Themersonowie wykorzystali w nim kompozycje J. S. Bacha, Szymanowskiego i pieśń Horst Wesel Lied.

Co ciekawe Themersonowie nie umieścili w filmie żadnych drastycznych czy makabrycznych materiałów. Za pomocą wykorzystanych fotografii i fragmentów filmowych oraz tekstu czytanego opisali hitlerowców jako ludzi wyrzekających się kultury i niszczących wszelkie jej ślady w okupowanych przez nich krajach (niszczenie dzieł sztuki, zakaz grania muzyki Chopina). Naród mogący poszczycić się wieloma wielkimi artystami i filozofami niszcząc kulturę, wyrzeka się również własnego dziedzictwa i zarazem człowieczeństwa. Ten eksperymentalny film nie został jednak zrozumiany przez tamtejsza cenzurę, która wycięła niektóre jego fragmenty.

Pomimo niepowodzeń Franciszka i Stefan zrealizowali jeszcze jeden, ostatni film, The Eye and The Ear - 10 minutową etiudę powstałą na przełomiw1944/45 roku Jest to swoisty traktat audiowizualny, w którym Themersonowie "przetłumaczyli" dźwięki i melodie czterech pieśni Szymanowskiego na obrazy, a raczej coś co można nazwać muzyką obrazu.

Franciszka Themerson zmarła w czerwcu, a Stefan trzy miesiące później - szóstego września 1988 w Londynie.

Zamiast bibliografii:
Wikipedia
Archiwum Themersonów w Katowicach:
Archiwum w Londynie
TU i TU dwa ciekawe teksty o Themersonach, znalezione w sieci.